چگونه نحوه مدیریرت دانشگاهها در ایران می‌‌تواند مسیر آینده کشور را تعیین کند

زمانی‌ که آخرین رای در مجلس شورای اسلامی نشان داد رضا فرجی دانا، وزیر اصلاح طلب علوم، تحقیقات و فناوری، موفق به کسب رای اعتماد نشد، اصولگرایان تند رو در مجلس قادر به پنهان کردن شادمانی خود نبودند. فریاد‌های ناشی‌ از خشنودی آنان در صحن مجلس شروع به پیچیدن کرد. این یک برد سیاسی ارزشمند بود.

بدین ترتیب فرجی دانا اولین وزیر دولت معتدل حسن روحانی شد که توسط مجلس غالبا اصولگرا از سمت خود بر کنار شد. با این حال، برای استیضاح کنندگان این اتفاق صرفا برکناری یک شخص نبود، بلکه ضمانتی بود بر اینکه دانشگاههای ایران دوباره تبدیل به پایگاه اصلاح طلبی نخواهند شد. روز بعد از استیضاح، روزنامه کیهان در سر تیتر اول خود صریحاً اعلام کرد:  » مجلس شاخ فتنه را شکست « .

دانشگاهها در ایران برای تمامی‌ جناحین سیاسی یک میدان سیاسی و فرهنگی‌ حساس قلمداد می‌‌شوند. برای عناصر اصلاح طلب یک پایگاه اجتماعی هسته‌ای و پویا به شمار می‌‌روند، و برای اصولگرایان یک کانال ایدئولوژیک، امری که آنان را مستلزم نظارت رسمی‌ می‌‌کند. با شروع به کار دولت اعتدال گرای روحانی که  دادن استقلال بیشتر به دانشگاه را یکی‌ از برنامه‌های خود می‌داند، کشمکش سیاسی برای تعیین مسیر آینده دانشگاه آغاز شده است.

سعید پیوندی، جامعه شناس مقیم فرانسه که پژوهش‌های متعددی در زمینه نظام آموزشی ایران انجام داده است در مورد اهمیت دانشگاه‌ها در حیات سیاسی و فرهنگی‌ کشور این گونه گفت:   » حساسیت دانشگاهها در ایران به این است که هر کدام از جناح‌های حکومتی فکر می‌‌کنند تا حدود زیادی آینده جامعه و میزان نفوذشان در جامعه به نوع اداره دانشگاه و به نحوه نفوذشان در دانشگاه بستگی دارد « .

بورسیه‌های غیر قانونی خطری برای استقلال دانشگاه

آقای روحانی در کمپین انتخاباتی خود بارها وعده تغییر جو امنیتی حاکم بر دانشگاه‌های کشور را داد. مطابق این برنامه آقای فرجی دانا با شروع وزارت خود اقدام به رفع محرومیت برخی‌ دانشجویان ستاره دار از ادامه تحصیل کرد. وی همچنین برخی‌ استادان منتقد دولت قبلی‌ را که زودتر از موعد بازنشسته شده بودند به دانشگاه برگرداند.

آقای فرجی دانا که قبل از این در دی‌ ماه سال گذشته از مجلس کارت زرد گرفته بود، سرانجام ۲۹ مرداد در جلسه استیضاح مجلس حضور یافت. در طول جلسه استیضاح، برخی‌ نمایندگان منتقد اقدام به پخش کلیپ‌هایی‌ نمایشگر حضور برخی‌ مشاوران آقای فرجی دانا در تظاهرات دانشجویان پس از انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۸ کردند. او همچنین به علت اعطای قدرت بیشتر به هیأت مدیره دانشگاه‌ها در تعیین ریاست دانشگاه، و نیز برگرداندن دانشجویان ستاره دار و استادن بازنشسته مورد انتقاد شدید قرار گرفت.

ولی‌ موضوعی که بیش از هر چیز، اصولگرایان تند رو را تحریک کرد و منجر به طرح استیضاح شد، افشای اخیر اعطای هزاران مورد بورسیه غیرقانونی در دو دولت قبلی‌ بود. این مساله دو وزیر سابق علوم را مستقیماً زیر سوال می‌‌برد.

در ۴ خرداد سال جاری، مجتبی‌ صدیقی معاون وزیر علوم از اعطای بیش از ۳۰۰۰ بورسیه دکترای غیرقانونی در دو دولت قبلی‌ خبر داد. به گفته وی این بورسیه‌ها در مغایرت با بند‌های قانونی در مورد سن و نمره مقطع کارشناسی ارشد داوطلبان اعطا شده بودند.

این موضوع از آن جهت برای استقلال دانشگاه‌ها اهمیت دارد که این دانشجویان مقطع دکترا می‌‌توانند بعدا استاد دانشگاه شوند.

همزمان با اوج گرفتن مناقشه ،ایلنا خبرگزاری کار ایران، گزارشی منتشر کرد که مدعی می‌‌شد طبق اسناد جدید،   » برخی‌ مدیران رسانه‌ای منتسب به اصولگرایان، نمایندگان مجلس، اعضای درجه اول خانواده برخی‌ از وزرای دولت احمدی نژاد « در میان دریافت کنندگان  بورسیه‌های غیرقانونی قرار دارند. لیستی از اسامی بورسیه‌های غیرقانونی که در رسانه‌های اجتماعی درز پیدا کرد، نام دو پسر وزیر سابق علوم و ارتباط دولت احمدی‌نژاد را در بر می‌‌گرفت.

به گفته آقای پیوندی  » یکی‌ از مهم‌ترین ابعاد استقلال دانشگاه این است که دانشگاه بتواند در استخدام استاد و در گرفتن دانشجو، به خصوص دانشجوی دکترا، استقلال کامل داشته باشد « . به گفته وی تنها معیار‌های علمی‌ و آکادمیک باید  در این انتخاب دخیل باشند ولی‌  » در ۱۰ سال اخیر این معیار‌های علمی‌ کاملا مخدوش شده اند « ، چرا که وزارت علوم نه بر اساس شایستگی علمی‌ که طبق وابستگی‌های جناحی امکانات بورسیه را فراهم می‌‌کرد.  از این طریق وزارت علوم اطمینان حاصل می‌‌کرد که دانشجویان دکترا کنونی و استادان دانشگاه آینده از عناصر وفادار جناح سیاسی خودی باشند.

علیرغم برکناری آقای فرجی دانا، دولت ایران وعده پیگیری پرونده بورسیه‌های غیرقانونی را داد، و امتیاز برخی‌ از داوطلبان را لغو کرده. اما در مواجهه با مجلس غالباً اصولگرا پیگیری این پرونده یک چالش جدی خواهد بود.

آقای پیوندی در مورد ادامه پیگیری این پرونده از طرف دولت افزود: » اگر دولت بتواند پرونده بورسیه‌های غیرقانونی را با موفقیت پیگیری کند، گامی‌ مهم در شکست پروژه اصولگرایان، و در راه باز پس دادن استقلال دانشگاه‌ها برداشته است « .  

 » اسلامی سازی « دانشگاهها

از زمان پیروزی انقلاب سال ۱۳۵۷،  » اسلامی سازی « دانشگاهها یکی‌ از سیاست‌‌های بنیادین آموزش عالی‌ کشور بوده. اما بعد از گذشت سه‌ دهه چند و چون این برنامه همچنان درهاله ای از ابهام به سر می‌‌برد.

به دنبال تظاهرات ناشی‌ از انتخابات سال ۸۸، عزم جدیدی برای تقویت این برنامه به وجود آمد. شمار بالای دانشجویان رشته‌های علوم انسانی‌ برای منتقدین  امری نگران کننده تلقی‌ شد، چرا که به گفته آنان این علوم انسانی‌ بر پایه سکولاریسم و فلسفه‌ای مادی گرایانه استوار شده اند.

در راستای این تلاش‌ها طی‌ آخرین بازنگری برنامه دروس علوم انسانی‌، تغییرات اساسی‌ در رشته‌های فلسفه، علوم سیاسی، روانشناسی‌، مطالعات زنان، حقوق و حتی معماری، توسط شورای تحول و ارتقا علوم انسانی‌ اعمال شده.

به طور مثال در رشته مطالعات زنان، دروس اجباری مانند  » مدیریت خانواده « و  » زن و خانواده‌ « به منظور  » نقد تفکرات فمینیستی « اضافه شده اند. همچنین واحد  » انسان شناسی‌ اسلامی « به کلیه رشته‌های علوم انسانی‌ اضافه شده.

علیرغم اینکه جناح‌های سیاسی مختلف در ایران کلیت  » اسلامی سازی « دانشگاه‌ها را می‌پذیرند، اختلافاتی اساسی‌ بر سر چند و چون و محتوای تغییرات لازم وجود دارند.

طی‌ یک سخنرانی‌ در جمع گروهی از استادان دانشگاهی آقای روحانی نسبت به سؤ تفاهم در در معنی‌ اسلامی سازی علوم انسانی‌ هشدار داد:

 » مبانی‌ و متد‌های مورد استفاده علم همه جا یکسان هستند، از این نظر چیزی به عنوان علوم انسانی‌ اسلامی یا مسیحی‌ یا یا یهودی وجود ندارد « .

وی در ادامه توضیح داد که برای کاربردی کردن علوم در هر جامعه گاهی‌ به بومی سازی  آنان احتیاج است.

طبق گفته آقای پیوندی اینکه بعد از سه‌ دهه بحث  » اسلامی سازی « دانشگاهها هنوز به راه است، حاکی از عدم موفقیت این پروژه در رسیدن به اهدافش است.

به عقیده وی  » اگر قرار بود این پروژه عملی‌ باشد تا الان باید یک پیشرفت‌های محسوسی در این زمینه حاصل می‌‌شد « . وی افزود بخشی از علت شکست این پروژه تا کنون مقاومت و پویایی خود جامعه دانشگاهی بوده.

اما به نظر آقای پیوندی خطری بزرگتر در پس این ماجرا وجود دارد، آن هم اینکه آن گروهایی که خواهان اسلامی سازی حد اکثری علوم انسانی‌ هستند  » به الگوی مدرن دانشگاه به عنوان جایی‌ برای تفکر و پژوهش آزاد معتقد نیستند « .

او در این زمینه افزود :  » این گروه بیشتر به دنبال یک دانشگاه بسته و ایدئولوژیک هستند، که همان گفتمان‌های قبلی‌ را بدون هیچ گونه انتقاد باز تولید کند « .

به دنبال برکناری فرجی دانا، آقای روحانی، محمد علی‌ نجفی سیاستمدار اصلاح طلب را به عنوان سرپرست موقت وزارت علوم معرفی‌ کرد و تاکید کرد که تغییر یک نفر به معنی‌ تغییر خط مشی دولت نخواهد بود.

با شروع سال تحصیلی‌ جدید، تنش‌ها بر سر مدیریت دانشگاه‌ها احتمالا تشدید خواهند شد. نتیجه این کشمکش می‌‌تواند تاثیر بالقوه‌ای در تعیین مسیر حرکت کشور در آینده داشته باشد.

روزگاری مایه حیات  شهر بود و خروشان کنار پل‌های پر شکوه اصفهان. امروز اما زاینده رود تنها زمینی خشک و خالی‌ است، تهی از نشاط وعظمت پیشین خود. کشاورزانی که پیش از این در کنار زمین‌های حاصلخیز زاینده رود، مشغول به کشت محصولات خود بودند هم اکنون ما یحتاج خود را از طریق تمیز نگه داشتن کف رودخانه به دست می‌‌آورند.

زاینده رود طی‌صد‌ها سال گذشته از محل سرچشمه خود در رشته کوه زاگرس به اصفهان سرازیر می‌‌شد و عاملی مهم برای معیشت مردم استان اصفهان به شمار می‌‌رفته.

اما این فقط استان اصفهان نیست که با مشکل شدید کم آبی رو به رو است؛ ایران در تابستان جاری برای هفتمین سال متوالی با بحران کم آبی‌ مواجه شد. از کم آبی‌ در مشهد در شمال شرقی‌ کشور گرفته، تا استان خوزستان در جنوب غربی، خشک شدن دریاچه ارومیه در شمال غربی و دریاچه هامون در جنوب شرقی‌، مشکل کم آبی هم اکنون به بحرانی فراگیر در چهار گوشه ایران بدل شده، که تبعات انسانی‌ و محیط زیستی‌ جدی به همراه دارد. تابستان جاری مسئولین از احتمال جیره بندی آب در دوازده شهر کشور در صورت تداوم میزان مصرف معمول آب خبر دادند.

در همین زمینه اخیرا گری لوییس، نماینده مستقر سازمان ملل در ایران اعلام کرد کمبود آب جدی‌ترین چالش امنیت انسانی‌ در ایران به شمار می‌‌رود.

بنا برآمار اتاق بازرگانی اصفهان، خشک شدن زاینده رود باعث شده نزدیک دو میلیون کشاورز در آمد خود را از دست بدهند؛ این رقم معادل ۴۰ درصد‌ جمیعت محلی محسوب می‌‌شود. دولت به کشاورزان مبلغی بابت جبران خسارت اهدا کرده ولی‌ این مبلغ در مقابل در آمد معمول این کشاورزان ناچیز است.   

به گفته کارشناسان به دنبال خشک شدن زاینده رود ده‌ها هزار هکتار زمین حاصلخیز در استان اصفهان تبدیل به بیابان شده، و بیش از ۵۰۰ میلیون درخت از بین رفته اند.

در واکنش به موقعیت بیش از پیش سخت اقتصادی و تخریب محیط زیست، ششم شهریور ماه سال جاری، هزاران شهروند اصفهانی‌ در کف خشک رودخانه زاینده رود تجمع کردند. طی‌ تظاهراتی مسالمت آمیز، آنان خواستار تلاش بیشتر مسئولین استانی و دولت مرکزی برای احیای زاینده رود شدند. اما اعتراضات ناشی‌ از بحران کم آبی همیشه این گونه مسالمت آمیز نبوده.

آب تخلیه شده از زاینده رود، به منظور تامین نیازهای مصارف خانگی و صنعتی در سد زاینده رود نگه داری می‌‌شود. اما با تشدید بحران کم آبی در استان‌های یزد و کاشان، بخشی از آب زاینده رود به این استان‌ها منتقل شد. در آن زمان دولت تاکید می‌‌کرد آب منتقل شده به منظور تامین مصارف خانگی این استان‌ها بوده، ولی‌ کشاورزان محلی در استان اصفهان معتقد بودند انتقال آب به منظور استفاده صنعتی صورت گرفته. بعد از اینکه چندین تظاهرات متوالی موفق به توقف این پروژه نشدند، اسفند ماه سال ۹۱ نزدیک به هزار کشاورز از منطقه خوراسگان در شرق اصفهان با حمله به لوله‌های انتقالی آب به استان یزد اقدام به تخریب آنان کردند. نهایتا پلیس ضدّ شورش به منطقه اعزام شد تا مانع از تخریب بیشتر تاسیسات شود و دولت به کشاورزان وعده احیای زاینده رود در پاییز را داد.

این اتفاق تلخ نشان داد چطور بحران کمبود آب می‌‌تواند سبب بروز رقابت‌های منطقه‌ای بسیار مضر برای دستیابی به منابع آبی شود.    

علیرغم اینکه میزان بارش در ایران به طور متوسط سالانه تنها ۲۰۰ میلیمتر، یعنی‌ تقریبا  یک سوم میزان متوسط جهانی‌ است، بحران کم آبی کنونی  تا حد زیادی بر آمده از سؤ مدیریت منابع آبی است. ۹۰ درصد مصرف آب در ایران در صنعت کشاورزی صورت می‌گیرد و دلیل عمده این آمار بالا استفاده از روش‌های ناکارآمد آبیاری و کشاورزی است. استفاده بی‌ رویه از منابع آبی زیر زمینی‌ (که جایگزین کردن آن بسیار دشوار است)  به جای به کار گیری از راهکارهای مناسب ذخیره سازی آب همواره یک مشکل اساسی‌ بوده. بنا بر آمار سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل، میزان استخراج آب زیر زمینی‌ در ایران از سال ۱۹۷۰ تا ۲۰۰۰ رشد چهار برابری داشت.

در عین حال، استفاده گسترده از کود شیمیایی به جای کود طبیعی که میزان بالاتری آب مصرف می‌‌کنند نیز از عوامل دیگر اسراف  در منابع آبی به شمار می‌‌رود. اما به عقیده برخی‌ کار شناسان، یارانه‌های دولتی مرتبط به منابع آبی علت اصلی‌ ترویج مصرف اسراف آمیز به شمار می‌‌رود؛ قیمت تصنعی و پایین آب باعث می‌‌شود کشاورزان بهره‌‌برداری از آب را امری از پیش فرض شده و مسلم تلقی‌ کنند حال که در واقعیت آب منبعی به شدت کمیاب و پر ارزش است.

خشک شدن دریاچه ارومیه

تا دو دهه پیش،  با حدود ۳۱ میلیارد متر مکعب آب دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه خاور میانه محسوب می‌‌شد. امروزه تنها حدود ۵ درصد آن بر جای خود باقی‌ است. روند پر شتاب خشک شدن دریاچه ارومیه بر آمده از استخراج بی‌ رویه منابع آب زیر زمینی‌ در منطق مجاور و دوره های متوالی خشکسالی، تبعات انسانی‌ و محیط زیستی‌ سنگینی‌ دارد. قربانعلی سعادت، استاندار آذربایجان غربی هشدار داده که خشک شدن دریاچه ارومیه می‌‌تواند موجب جا به جایی‌ حدود ۶ میلیون نفر از ساکنین منطقه شود و علاوه بر این، انتشار نمک ناشی‌ از خشک شدن دریاچه صدمه جدی به زمین‌های کشاورزی در اطراف دریاچه وارد می‌کند. دریاچه ارومیه به دلیل برخورداری از گونه‌های نایاب پرندگان و خزندگان توسط سازمان یونسکو به عنوان اندوخته طبیعی جهانی‌ ثبت شده. بدین ترتیب خشک شدن دریاچه ارومیه به معنای از بین رفتن ذخأیر ژنتیکی نایاب جهانی‌نیز هست.

حسن روحانی، رئیس جمهوری فعلی‌ ایران، در تبلیغات کاندیداتوری خود وعده احیای دریاچه ارومیه را داد. از زمان آغاز به کار، دولت روحانی « ستاد احیای دریاچه ارومیه » متشکل از کارشناسان محیط زیست، زمین شناسی‌، اقتصادی و مسئولین دولتی را تاسیس کرده. این ستاد طرحی ۲۴ گانه برای نجات دریاچه ارومیه تصویب کرده است که شامل توقف کلیه پروژه‌های سد سازی و استخراج منابع آب زیر زمینی‌ در حوالی دریاچه، انتقال آب از رود ارس، و همچنین راه اندازی یک سیستم مطالعاتی ۲۴ ساعته اکوسیستم دریاچه ارومیه است.

سازمان برنامه توسعه سازمان ملل نیز فعالیت‌هایی‌ با هدف احیای دریاچه ارومیه آغاز کرده. در سال ۲۰۱۲ این سازمان یک پروژه ابتدایی‌ به منظور آموزش روش‌های آبیاری و کشاورزی بهینه به کشاورزان منطقه شروع کرد. کشاورزان حاضر در این کلاس‌ها شیوه بهره برداری از کود طبیعی و جایگزین کردن کشت‌های پر مصرف آب را آموختند. اخیرا دولت ژاپن نیز ۱ میلیون دلار به پروژه احیای دریاچه ارومیه اهدا کرد.

حل بحران کم آبی در ایران بدون تردید کاری دراز مدت و پر هزینه خواهد بود: بنا بر پیش بینی‌ حمید چیت چیان، وزیر نیرو، احیای دریاچه ارومیه تا ۱۵ سال می‌‌تواند طول بکشد و حدود ۴ میلیارد دلار هزینه در بر خواهد داشت.

اما هزینه سهل انگاری می‌‌تواند بسیار خطرناک تر باشد.